Sông Hương- Huế ngắn và hầu như không có đoạn trung lưu. Thượng lưu là sông trẻ miền núi, hạ lưu là sông già đồng bằng. Hai đoạn sông hai dáng vẻ và tính cách khác nhau. Thượng lưu mạnh về thủy điện, hạ lưu mạnh về …lũ lụt.
Nguyễn Đình Hòe V ACNE
Đọan sông Hương chảy qua thành phố Huế
Đoạn thượng lưu: sông trẻ, giàu tiềm năng thủy điện
Dòng chính sông Hương thực ra chỉ bắt đầu ở ngã ba Tuần, nơi hội lưu của hai nhánh : Tả Trạch dài 51 km và Hữu Trạch dài khoảng 70 km vốn bắt nguồn từ độ cao trên dưới 1.300m, rồi đổ ra cửa Thuận An. Diện tích lưu vực sông Hương là 1752 km2. Địa hình thay đổi đột ngột, từ thượng lưu xuống miền đồng bằng, với đoạn chuyển tiếp rất hẹp. Và vì thế mà hệ sông này có đoạn trung lưu rất ngắn. Thủ phạm của dị thường địa hình này là hệ đứt gãy Huế. Đây là một hệ đứt gãy khá sâu chạy dài theo hướng á vĩ tuyến, nối với hệ đứt gãy sâu Da Krong-A Lưới trên đỉnh Trường Sơn. Dưới trường sức ép theo phương Bắc-Nam của thạch quyển, hệ đứt gãy Huế bị xiết ép dữ dội, đẩy khối thạch quyển Nam Huế trồi lên cao, trong khi khối thạch quyển phía Bắc bị tụt xuống hàng trăm mét theo tài liệu lỗ khoa ở đồng bằng Huế. Nước khoáng nóng chứa phóng xạ đùn lên một vài chỗ dọc theo đứt gãy này trong một đới phá hủy rộng hàng trăm mét chạy suốt chiều dài của hệ đứt gãy cả trăm km.Trong đới phá hủy này, các loại đá bất kể thành phần là gì, đều bị ép dẹp thành phiến láng bóng Thượng nguồn sông Hương (Tả, Hữu Trạch) có đầy đủ tính chất của các dòng sông trẻ: nhiều ghềnh thác, bồi tích thô, nhiều đoạn hẹp có nước chảy xiết như những cuồng lưu trong các hẻm vực sâu, nhiều nhánh sông bị bẻ quặt dị thường do bị đứt gãy khống chế,….Tiềm năng thủy điện của các nhánh Tả và Hữu Trạch đã thu hút sự chú ý của các nhà đầu tư thủy điện.
Hệ đứt gãy Huế gồm một chùm đứt gãy xiết ép (màu đỏ), kéo dài theo phương á vĩ tuyến, tạo ra khối nâng trồi Nam Huế và đoạn thượng lưu trẻ của sông Hương. Ảnh vệ tinh Google.
Thượng nguồn sông Hương đã quy hoạch và bắt đầu xây dựng 3 hồ đập thủy điện là Bình Điền, Tả Trạch vàThượng Nhật. Cùng với thuỷ điện Bình Điền đã xong, thượng nguồn sông Hương còn có công trình hồ Tả Trạch đang thi công. Nhưng mới đây, đơn vị thi công phần đập tràn xả lũ hồ chứa công trình này đã phát hiện bên phải đập tràn xả lũ xuất hiện nhiều vết nứt dị thường 20-30cm ăn sâu vào núi nên buộc phải tạm dừng thi công (1) . Có lẽ những vết nứt này liên quan đến hoạt động của hệ đứt gãy Huế.
Trái với các nhánh thượng nguồn, đọan hạ lưu sông Hương chảy trên đồng bằng Huế lại là đoạn sông già: uốn khúc quanh co giữa các cánh đồng, chảy hiền hòa, lặng lẽ gần suốt năm (tất nhiên trừ vài tháng mùa lụt), xuất hiện các cồn cát giữa sông (cồn Dã viên và Cồn Hến, tạo ra thế Tả Thanh Long, Hữu Bạch Hổ mà dựa vào địa thế này nhà Nguyễn đã chọn đất xây dựng kinh đô). Có lẽ vẻ đẹp dịu dàng và sâu lắng của đoạn hạ lưu sông Hương là cội nguồn của rất nhiều thi phẩm, nhạc phẩm, họạ phẩm sống mãi với thời gian, cũng như tính cách sâu lắng và không vội vã của người dân đất Thần Kinh.
.
Đọan hạ lưu: sông già, nhiều tiềm năng…ngập lụt
Đã hầu như không có đoạn trung lưu để triệt tiêu động năng dòng nước sông mùa lũ, đồng bằng sông Hương nhiều chỗ lại thấp so với mực nước biển và mực nước lũ nên hầu hết diện tích bị ngập khi lũ trên Báo động III (tại Huế, báo động III chỉ là 3,00m). Hai phần ba số dân và cũng hai phần ba số nhà cửa ở đồng bằng sông Hương bị ngập sâu khi gặp lũ lớn. Đường sắt và QL1A đoạn từ Phú ốc đến Huế dài trên 15km đi qua cánh đồng ngập lụt. Nhiều tỉnh lộ, đường liên xã, liên vùng đi qua đồng bằng thường bị ngập.
Dải ngập lụt ở đồng bằng sông Hương kéo dài từ sông Bồ cho đến vụng Cầu Hai (dài 40km, rộng 10-15km), chạy song song với phá Tam Giang. Dọc theo sông Hương, vùng Kim Long, mặt đất cao từ 2-2,5 mét nên ngập sâu từ 2,5-3,0m, từ ngã ba Sình trở xuống, ngập nông hơn. Dọc theo sông Bồ, ngập sâu 2,5-3 mét; đoạn đường sắt và QL1A từ sông Bồ đến sông Hương thường bị ách tắc do ngập sâu. Từ đông nam Huế đến vụng Cầu Hai, mặt ruộng cao từ 0 đến 1,5m nên thường bị ngập sâu.Thời gian ngập lụt ở đồng bằng sông Hương thường kéo dài 3-5 ngày. Những vùng trũng sâu, do có nhiều yếu tố tác động như các hệ thống bờ vùng, bờ thửa, hệ thống đê, kênh tưới tiêu thủy lợi nên ngập lụt lâu hơn, có nơi 7-10 ngày mới tiêu hết (1).
Lưu vực sông Hương nằm trong vùng mưa lớn của miền Trung, lượng mưa trung bình nhiều năm là 2.868mm. Lượng mưa 3 ngày lớn nhất ứng với tần suất 5% trên lưu vực sông Hương từ 600-1000mm. Lũ lớn xảy ra trong các tháng IX-XI, nhưng cuối tháng V/1989, có năm đã có lũ trên Báo động III hơn 1m tại Huế. Năm 1990 có 5 lần bão gây lũ trên Báo động III tại Huế, mặc dù, trong cả 5 lần, bão đều không trực tiếp vào Thừa Thiên-Huế. Giai đoạn 1976-1998, có hai lần áp thấp nhiệt đới đổ bộ trực tiếp vào đồng bằng sông Hương gây ra lũ trên Báo động III. Lũ lụt lớn tháng X/1983 và cơn bão số 8 tháng XI/2009 gây tổn thất lớn cho Thừa Thiên-Huế: 237 người chết, 7.642 ha hoa màu bị ngập, 603 ha lúa hè thu bị mất trắng, 770ha ruộng bị xói lở; 1.760 con trâu bò và 25.844 con lợn bị chết; hệ thống đê biển bị sạt lở, hầu hết các công trình thủy lợi vừa và nhỏ bị trôi; 1.996.000m3 đất trôi, 10.716 m3 đá xây bị phá, 28.800m3 đá lát bị trôi và 2.858m3 đá lát bị phá huỷ (1).
Sự cố hỏng 2 trên tổng số 5 cửa van xả lũ tại hồ thủy điện Bình Điền trên sông Hương, đúng lúc lũ lớn cuối tháng 9 đầu tháng 10-2009, đã gây tình trạng ngập lụt nặng tại TP Huế và các huyện vùng hạ lưu Ngày 19-5-2009 (2). Sau khi bão số 9 đi qua, cuối buổi chiều 29-9-2009 nước sông Hương (Thừa Thiên - Huế) dâng cao và đến tối nước lũ đỏ ngầu, ngập hết các đường phố trung tâm TP Huế, vùng Thành nội và các vùng hạ du sông Hương như các huyện Phú Vang, Quảng Điền, Hương Trà. Đến 20g ngày 29-9-2009, nước sông Hương đã lên đỉnh lũ 4,57m (trên báo động III là 1,57m) tại vị trí của trạm thủy văn Kim Long. Nước lên rất nhanh khiến nhiều người bất ngờ trở tay không kịp (3) .
Đặc tính 2 mặt của sông Hương đòi hỏi các nhà xây dựng và vận hành thủy điện cần tính toán kỹ lưỡng hơn những dòng sông khác. Người dân Huế lâu nay vẫn khai thác cát xây dựng trên đoạn trung lưu ngắn ngủi của sông Hương (sát bến Tuần). Sau khi hệ thống hồ đập thượng nguồn hoàn thành, chắc nguồn cát xây dựng này cũng hết.
.
Chú thích