Hội thảo Toàn quốc ngày 9/4/2009 vừa qua đã giải đáp nhiều vấn đề trọng yếu của Quy hoạch Bauxit-Alumin Tây Nguyên, trong đó có việc chuyển 2 dự án Nhân Cơ - Đăk Nông và Tân Rai - Lâm Đồng thành dự án thí điểm và TKV sẽ điều chỉnh lại Quy hoạch cùng với việc thực hiện Báo cáo Đánh giá môi trường chiến lược ĐMC.
Nguyễn Đình Hòe, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam
1. Hội thảo Toàn quốc ngày 9/4/2009 vừa qua đã giải đáp nhiều vấn đề trọng yếu của Quy hoạch Bauxit-Alumin Tây Nguyên, trong đó có việc chuyển 2 dự án Nhân Cơ - Đăk Nông và Tân Rai - Lâm Đồng thành dự án thí điểm và TKV sẽ điều chỉnh lại Quy hoạch cùng với việc thực hiện Báo cáo Đánh giá môi trường chiến lược ĐMC. Dư luận đã bước đầu yên tâm với những kế hoạch này. Tuy nhiên bên lề Hội thảo vẫn còn những vấn đề tiếp tục thu hút sự quan tâm của người tham gia. Một trong những quan tâm đó là khả năng bùn đỏ thải ra trong quá trình chế biến alumin có phóng xạ không sau khi báo cáo của chuyên gia Tập đoàn CHALCO Trung Quốc có nói đến việc xuất hiện các chất phóng xạ Thori và Uran trong bùn đỏ của Trung quốc và thông tin của Đại biểu Nguyễn Quốc Trân về việc Trung Quốc đã đóng cửa khoảng 100 mỏ bauxit do gây ô nhiễm và xuất hiện các “bệnh lạ”.
2. Có 2 loại bùn màu đỏ liên quan đến khai thác bauxit laterit và sản xuất alumin mà không ít người vẫn nhầm là 1 loại. Loại thứ nhất xuất hiện khi tuyển rửa quặng bauxit nguyên khai (tuyển rửa bằng nước) thành quặng tinh. Sản phẩm thải ra có khối lượng tương đương hay nhiều hơn khối lượng quặng tinh, chủ yếu là đất trộn lẫn các hạt quặng bauxit có đường kính nhỏ hơn 1mm. Loại bùn đất này tuy cũng có màu đỏ nhưng thuật ngữ chuyên môn gọi là bùn thải đuôi quặng, không phải bùn đỏ (Red Mud), và cũng không phải là chất thải công nghiệp hay chất thải độc hại. Quá trình tuyển rửa không dùng hóa chất. Loại thứ hai sinh ra trong quá trình sản xuất alumin từ bauxit theo công nghệ Bayer và có tên là bùn đỏ (Red Mud).Quy trình Bayer có sử dụng xut (NaOH) nên bùn đỏ là loại chất thải công nghiệp độc hại, gây nhiều tác động xấu đến sức khỏe con người và phải được xử lý, chôn lấp theo quy định chất thải độc hại.
 |
|
Hồ chứa bùn đỏ ở Ấn Độ
|
3. Việc tách alumin (Al2O3) từ bauxit (Al2O3 + SiO2 + TiO2 + Fe2O3+…) lần đầu tiên được Henri Sainte-Claire Deville đề xuất 1854. Đó là một quy trình kém hiệu suất và đắt nên khi đó nhôm sản xuất ra là kim loại quý và hiếm. Năm 1888 , Karl Joseph Bayer sáng tạo công nghệ mang tên mình (Bayer) trong sản xuất alumin từ bauxit đã làm giảm đáng kể giá thành của nhôm khiến cho từ đó nhôm không còn là kim loại quý hiếm nữa. Theo công nghệ Bayer, bauxit được nấu cùng với xut NaOH trong lò áp lực đến nhiệt độ khoảng 120-200oC; sau khi tách dư lượng oxyt Fe và các chất khác đi kèm, gipsit (một loại khoáng vật bauxit) sạch được kết tủa lại khi dung dịch được làm nguội và kết tinh lại cùng với các tinh thể Hydroxyt Nhôm rất mịn. Sau đó hỗn hợp gipsit lại được nung nóng lên để chuyển thành alumin (oxyt nhôm-Al2O3).Tiếp theo từ alumin sẽ sản xuất ra nhôm kim loại bằng cách điện phân theo Quy trình Hall-He’roult. Quy trình Bayer vẫn được áp dụng cho đến ngày nay. Bùn thải của quy trình Bayer được gọi là bùn đỏ (Red Mud). Nó chứa mọi thứ còn lại của bauxit kể cả xut đưa vào sau khi alumin được tách đi. Trung bình cứ sản xuất 1tấn alumin thì thải ra 1-1,5 tấn bùn đỏ tùy chất lượng quặng bauxit đầu vào, vì vậy nếu trong quặng bauxit đầu vào có chứa chất phóng xạ thì trong bùn đỏ, hàm lượng chất phóng xạ sẽ tăng từ 1,6 đến 2 lần so với hàm lượng phóng xạ trong quặng đầu vào.
4. Như vậy sản xuất alumin không tự tạo ra chất phóng xạ, Phóng xạ trong bùn đỏ là phóng xạ từ quặng bauxit đưa vào mà quy trình Bayer chỉ làm giàu lên vì đã tách lấy đi alumin sạch. Vì thể mà giới chuyên môn gọi bùn đỏ là loại “vật liệu có phóng xạ tự nhiên được làm giàu nhờ công nghệ” (Technologically Enhanced Naturally Occurring Radioactive Material - TENORM). Không phải quặng bauxit nào cũng chứa phóng xạ mà còn tùy thuộc vào đá gốc bị phong hóa tạo thành bauxit có phóng xạ hay không. Trong quá trình phong hóa tạo bauxit ở vùng nhiệt đới ẩm, các đá như granit, đá sét, đá sét vôi, các đá magma nghèo silic như basalt, gabro,…đều có khả năng chuyển thành bauxit. Vì thế bauxit thường chứa thêm các khoáng chất khác ví dụ các ôxít của sắt như goethit và hematit, khoáng vật sét như caolinit , một lượng nhỏ anata TiO2 và trong một số trường hợp có cả các chất phóng xạ như Uran, Thori, Radi,… và các chất phân rã của chúng. Hàm lượng chất phóng xạ trong đá gốc rất khác nhau và do đó trong bauxit cũng rất khác nhau, và nhìn chung trong bauxit dù có chứa phóng xạ cũng ít trường hợp vượt quá ngưỡng an toàn môi trường.
5. Ngoài Trung Quốc xác nhận trong bùn đỏ của họ có chứa phóng xạ thì nghiên cứu tại nhiều vùng khác trên thế giới cũng xác nhận vấn đề này.
Nghiên cứu ở Hungary cho biết đa phần các mỏ bauxit của nước này đều có hàm lượng phóng xạ ngang cỡ trung bình thế giới trừ một số mỏ ở Csordakut có hàm lượng cao hơn.
Abbady, Adel G. E. và A. M. nghiên cứu tại Ai Cập cho biết sự tập trung của 226Ra and 232Th trong bauxit nhập từ Guine và Ấn độ là cao hơn mức trung bình của thế giới.
Nghiên cứu của KJSummers, BH O'Connor and DR Fox ở Tây Australia cho biết lượng phóng xạ là hiện hữu và tăng theo quy mô bãi thải bùn đỏ (tính bằng Tấn bùn đỏ /1 ha) . Khi đạt đến quy mô 1500 T bùn đỏ/1 ha thì cường độ phóng xạ đạt ngưỡng an toàn môi trường là 0,1mSv/năm. Nếu quy mô bãi thải lớn hơn 1500T/ha thì phóng xạ bắt đầu vượt ngưỡng. Cũng tại Australia, tập đoàn alumin-nhôm của nước này là ALCOA kiên trì suốt 25 năm quan trắc phóng xạ trong bùn đỏ đã tuyên bố là tuy có phóng xạ nhưng cường độ nhỏ hơn tiêu chuẩn môi trường là 0.1 mSv/năm và bùn đỏ của Australia rất an toàn “chất phóng xạ trong bùn đỏ không nhiều như Kẽm trong sò, như Fluor trong thuốc đánh răng, như Thủy ngân trong thịt cá mập, như Chì trong đất , như Cadmi trong phân bón” theo tuyên bố của ALCOA. Tuy nhiên người dân địa phương không tin tuyên bố của ALCOA và đã thuê cơ quan môi trường của ngành Nông nghiệp Austraylia phân tích và rất bất bình khi nhận ra bùn đỏ của ALCOA nguy nhiểm quá sức tưởng tượng: chỉ một hồ bùn đỏ mức chứa trung bình 20 T/ha đã chứa 30 kg phóng xạ Thori, 6 kg Crom, trên 2kg Bari và gần 1 kg phóng xạ Uran.; ngoài ra còn có thêm 24 kg Fluor, hơn 0,5 kg kim loại nặng như Asen, Đồng, Kẽm, Cobalt, một hàm lượng nhỏ Chì, Cadmi và Beryli. Các chuyên gia cũng cho biết thêm nếu mức chứa trung bình tăng lên 200T bùn đỏ/1 ha thì hàm lượng các chất nguy hiểm trên cũng tăng lên 10 lần
Tại Jamiaica, cường quốc alumin trên thế giới, theo nghiên cứu của W. Kurdowski và F. Sorrentino, hàm lượng phóng xạ U238 and Th232 trong bauxit và cả trong bùn đỏ đều cao hơn trong các loại đất đá địa phương khác, một số nơi còn có thêm các chất phóng xạ như Ra và K40.
6. Những tài liệu trích dẫn vắn tắt trên cho thấy không phải tất cả bauxit và bùn đỏ đều chứa phóng xạ, và chứa ở mức nguy hiểm, nhưng không loại trừ khả năng đó ở một số loại bauxit và bùn đỏ khác.Các dự án Bauxit-Alumin Tây Nguyên hiện nay mới khởi động, đến 2010 mới bắt đầu sản xuất alumin. Bauxit Tây Nguyên chủ yếu hình thành từ phong hóa đá basalt, nhưng basalt Tây Nguyên cổ đã biến thành đất đỏ chứa bauxit cũng gồm nhiều loại, được núi lủa phun lên qua nhiều pha phun trào suốt từ 20 triệu năm trước đến 1-2 triệu năm trước. Cũng không loại trừ một số nơi bauxit còn được hình thành từ các đá không phải basalt như gabro, đá sét, granit,…Vì vậy không nên gộp chung cả gói tất cả các loại quặng bauxit sẽ được khai thác để nếu phát hiện vùng bauxit nào chứa phóng xạ dù rất ít cũng không nên sử dụng. Mặt khác cần tiến hành quan trắc bùn đỏ liên tục để phát hiện trường hợp phóng xạ được làm giàu lên từ quy trình sản xuất alumin. Chất phóng xạ còn có thể được làm giàu lên nhiều lần nếu bùn đỏ có phóng xạ bị rò rỉ ra ngoài và trôi đến vùng có than bùn hay cây nông- công nghiệp mọc. Keo hữu cơ (humit) trong than bùn có khả năng thu hút và tập trung chất phóng xạ. Một số loài thực vật như lúa, sắn (khoai mì), chè cũng có khả năng cao tích tụ chất phóng xạ trong mô tế bào. Những sản phẩm này sẽ trở thành nguồn ô nhiễm phóng xạ thứ cấp.
Bạn đọc có thể tra cứu thêm thông tin liên quan trên mạng Internet bằng cách gõ chữ “radioactive red mud” vào trang tìm kiếm Yahoo hoặc Google.