Tuyến tính hóa các chu kì có cái lợi là dễ tính toán và thẩm định một vấn đề. Nhưng nếu quan niệm rằng đó chính là bản chất của sự vật thì nhà phân tích đã mắc sai lầm.Thực tại không có cái gì tuân theo luật tuyến tính một cách chặt chẽ cả.
Dr. Cà xáy VACNE
Mùa thu lá rụng, nhưng cái cây đã thay đổi
Đặc trưng cơ bản của quá trình nhận thức là chia nhỏ sự vật để xem xét. Đây là tiên đề cơ bản của phép tính vi phân và tích phân: coi mọi dạng đường cong đều là tổng số của vô hạn các đoạn thẳng.
Cội nguồn của nhận thức là ngôn ngữ, mà cấu trúc ngữ pháp của một câu lại là cấu trúc tuyến tính với trật tự : chủ ngữ -> động từ vị ngữ -> bổ ngữ trực tiếp hay gián tiếp (tất nhiên là trừ tiếng Nhật vốn luôn đặt bổ ngữ vào giữa chủ ngữ và vị ngữ. Họ không nói tôi ăn cơm mà nói tôi cơm ăn). Những câu phức hợp với nhiều mệnh đề phụ cũng chỉ là cấu trúc dạng cây mà thân chính vẫn là cấu trúc tuyến tính. Vì vậy mà con người hay có thói quen tư duy kiểu tuyến tính hóa các chu kì.
Trên thực tế, điều khiển một hệ thống lại là những tương tác phản hồi phi tuyến, đôi khi dạng vòng tròn lặp lại theo chu kỳ, các vòng dường như giống nhau nhưng trên thực tế không bao giờ giống nhau y hệt.
Ví dụ, quan điểm tuyến tính của một dây chuyền sản xuất:
Nguyên liệu -> chế tác -> hàng hoá -> tiêu dùng -> thải bỏ
Nếu nhìn với con mắt hệ thống, chúng ta sẽ thấy chu trình vòng đời của sản phẩm - cội nguồn của lí thuyết sản xuất sạch hơn và quản lý môi trường doanh nghiệp - lại là phi tuyến..
Nếu chúng ta tính thêm các yếu tố như năng lượng, chất thải phát sinh trong quá trình sản xuất (bụi, nước thải, khí thải, nhiệt, tiếng ồn, độ rung) và con người... chúng ta sẽ thấy có rất nhiều chu trình đan xen với nhau, quan hệ hỗ tương với nhau.
Phản đề của tư duy hệ thống là nhìn sự vật và hiện tượng bằng cái nhìn tuyến tính, bỏ qua các vòng lặp, và vì thế cũng bỏ qua các quy luật. Không xem xét các vòng lặp phản hồi, sẽ không tìm ra được các mẫu hành vi của hệ thống. Trong các vòng lặp phản hồi, con người tuy là chủ thể của hành động, nhưng là hành động được quy định bởi hệ thống. Anh ta phải tuân thủ những quy định do quan hệ tương hỗ của hệ thống bắt buộc.
Điều này giải thích tại sao trong văn phong khoa học người ta ngày càng dùng nhiều thể bị động. Ví dụ, cách viết “Tôi kết luận rằng...” cần thay bằng thể bị động hoặc vô nhân xưng “Có thể kết luận rằng...”, “Các dữ liệu cho phép kết luận rằng...”; cách viết “Chúng ta cần phải phun hoá chất bảo vệ thực vật vì dịch hại đã bùng phát” cần thay bằng “Dịch hại bùng phát đòi hỏi phải phun hoá chất bảo vệ thực vật”.
Tuyến tính hóa các chu kì có cái lợi là dễ tính toán một vấn đề. Nhưng nếu quan niệm rằng đó chính là bản chất của sự vật thì nhà phân tích đã mắc sai lầm. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc xác định tác động tích lũy trong xây dựng và thẩm định báo cáo Đánh giá Tác động môi trường (ĐTM) hay Đánh giá Môi trường Chiến lược (ĐMC). Quản lí môi trường theo kiểu mệnh lệnh 1 chiều từ trên xuống (cái gọi là top – down approach) cũng là một dạng quản lí tuyến tính, không có các vòng lặp phản hồi, nên không mấy thành công./.