Một cách tương đối, có thể chia cây bóng mát đường phố Hà Nội thành 3 nhóm: Nhóm cây tạo bóng mát, nhóm cây có hoa đẹp và nhóm cây có hoa thơm. Mỗi nhóm cây đều có những sắc thái riêng nhằm thể hiện sự phong phú về hình dáng, màu sắc của lá, hoa, tán lá cùng với bộ khung của cây là thân và cành tạo nên hình dáng, cấu trúc của cây. Sự kết hợp hài hòa của các yếu tố vừa nêu làm cho cây bóng mát đường phố Hà Nội trở nên độc đáo mà không phải bất kỳ nơi nào cũng có.
 |
Hàng cây tạo bóng mát trên phố Phan Đình Phùng (quận Ba Đình, TP Hà Nội). Ảnh: NGUYỄN VŨ |
Dù là cư dân lâu đời ở Hà Nội hoặc một ai đó mới lần đầu đặt chân đến phố Lò Đúc (quận Hai Bà Trưng), chắc hẳn không khỏi ngỡ ngàng với hàng cây sao đen cao đến 30-40m, thân thẳng tắp, tán lá tương đối tròn, đường kính tới 8-10m, tập trung ở ngọn cây. Hoặc cây cơm nguội (còn gọi là cây sếu) ở phố Lý Thường Kiệt (quận Hoàn Kiếm). Cây cơm nguội cao 15-20m, thân tròn, thẳng, đường kính thân trung bình khoảng 60-80cm, tối đa tới 100cm. Lá của cây cơm nguội thay đổi theo thời gian, khi ra lá non vào tháng 2 và tháng 3, toàn cây màu xanh sáng, mùa hè lá màu xanh sẫm, mùa thu lá xanh xỉn, rụng lá rải rác vào tháng 11, 12 và rụng lá hoàn toàn vào tháng 1. Nằm trong nhóm cây tạo bóng mát còn có cây sấu ở phố Phan Đình Phùng (quận Ba Đình), là cây điển hình với tán lá có đường kính tán từ 6-10m, mật độ lá dày, tán xanh quanh năm. Vào mùa hè, đi qua phố Phan Đình Phùng mới cảm nhận hết giá trị tạo bóng mát của cây sấu.
Cây bóng mát có hoa đẹp gồm những loài cây thân gỗ lớn hoặc nhỡ, trồng rải rác xen kẽ ở nhiều tuyến phố, như: Cây phượng vĩ, cây gạo cho hoa đỏ; cây bằng lăng cho hoa màu tím; cây muồng vàng chanh cho hoa vàng; cây muồng hoa đào cho hoa màu hồng. Bên cạnh đó còn có các loài cây bóng mát có hoa thơm, như: Ngọc lan, hoàng lan, cây sữa,... Cây sữa là nguồn cảm hứng để nhạc sĩ Hồng Đăng có được bài hát “Hoa Sữa” với câu hát “Hoa sữa vẫn ngọt ngào đầu phố đêm đêm” còn đọng mãi trong những ai yêu thích bài hát này. Người thứ hai có bài hát liên quan đến cây sữa là nhạc sĩ Trương Quý Hải với bài hát “Hà Nội mùa vắng những cơn mưa” trong đó có câu “Hoa sữa thôi rơi. Em bên tôi một chiều tan lớp”.
Cây có hoa đẹp và hoa thơm đóng vai trò rất quan trọng trong thành phần cây bóng mát đường phố Hà Nội. Với danh mục gồm 148 loài cây bóng mát thuộc 48 họ của hai ngành thực vật bậc cao có mạch (ngành Hạt trần và ngành Hạt kín), dựa vào rất nhiều tài liệu đã được công bố, chúng tôi đã có đầy đủ, chính xác, đáng tin cậy về thời gian ra hoa của từng loài. Vậy thời gian ra hoa của chúng như thế nào. Đây là vấn đề rất thú vị, đặc biệt sự xuất hiện của hoa sữa ở Hà Nội những ngày qua, được xem là hiện tượng bất thường. Tất nhiên trong bài viết này không thể nêu chi tiết thời gian ra hoa của từng loài mà chúng tôi chỉ cố gắng gộp lại thành một số nhóm, ví dụ nhóm cây ra hoa vào tháng 1-2 có 9 loài, nhóm cây ra hoa vào tháng 2-3 có 8 loài. Số lượng nhiều nhất vào nhóm cây có thời gian ra hoa từ tháng 4-8. Điều đáng lưu ý là có đến 146 loài chỉ ra hoa một lần trong năm. Có duy nhất 2 loài ra hoa 2 lần trong năm. Đó là cây sữa ra hoa lần đầu vào tháng 5-8 và lần hai vào tháng 10-12. Thứ hai là cây xà cừ ra hoa lần thứ nhất vào tháng 2-3 và lần thứ hai vào tháng 5-7. Như vậy, điều tưởng như bất thường sẽ trở nên bình thường một khi được chứng minh bằng những dẫn liệu khoa học.
TS LÊ TRẦN CHẤN
Hội Bảo vệ TN&MT Việt Nam