quản lý tòa nhà

Các chuyên gia môi trường cho rằng thực trạng này bắt nguồn từ những nguyên nhân sâu xa: tập quán canh tác kéo dài qua nhiều thế hệ, khoảng trống trong chính sách hỗ trợ, hạn chế về kinh tế – kỹ thuật của người nông dân và sự thiếu đồng bộ trong khâu giám sát, thực thi pháp luật.

Mỗi năm, vào cao điểm thu hoạch, nhiều khu vực vùng ven Hà Nội và đồng bằng Bắc Bộ lại chìm trong lớp khói trắng đặc quánh, khiến tầm nhìn bị hạn chế và gây cảm giác khó thở. Khói không đến từ nhà máy hay phương tiện giao thông, mà chủ yếu từ hoạt động đốt rơm rạ sau thu hoạch. Dù pháp luật đã cấm và cảnh báo rõ mức độ ô nhiễm không khí gia tăng, nhưng tình trạng vẫn lặp lại, trở thành “áp lực môi trường” lớn đối với nhiều địa phương.

Tập quá lâu đời của người nông dân sau mỗi đợt thu hoạch vụ mùa (Ảnh: Báo Sức khoẻ và Đời sống)

Tập quán lâu đời và câu chuyện “phép công thua tình riêng”

Theo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ NN&PTNT), khoảng 70% phụ phẩm nông nghiệp trên cả nước vẫn bị đốt bỏ; riêng Hà Nội, tỷ lệ đốt rơm rạ vụ đông – xuân lên tới khoảng 20%. Dù Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 nghiêm cấm hành vi này và Nghị định 45/2022/NĐ-CP quy định mức phạt có thể lên tới 3 triệu đồng, hiệu quả răn đe vẫn chưa đạt kỳ vọng.

Hoạt động đốt rơm rạ thường diễn ra vào chiều tối, trên những cánh đồng xa khu dân cư, nơi lực lượng giám sát mỏng và khó phát hiện. Hà Nội đã ban hành Chỉ thị 15/CT-UBND (2020) về quản lý hoạt động đốt rơm rạ, chỉ rõ tình trạng vi phạm còn phổ biến, cùng nhiều hạn chế trong quá trình quản lý tại cơ sở. Tình trạng tương tự được ghi nhận tại nhiều tỉnh như Nghệ An (2025), Ninh Bình, Thái Bình (2024)...

Ở nhiều địa phương, việc thực thi chế tài gặp khó khăn do thiếu cán bộ chuyên trách, tâm lý “ngại va chạm”, e dè khi xử lý vi phạm của các hộ dân sống lâu năm hoặc có mối quan hệ thân quen. Không ít vụ việc được giải quyết theo hướng “hòa giải”, dẫn đến hiện tượng nhờn luật, tái phạm kéo dài.

Ông Phạm Văn Sơn, Tổng Thư ký VACNE – Giám đốc Trung tâm Ứng phó sự cố môi trường Việt Nam, cho rằng: “Vấn đề không nằm ở chỗ thiếu quy định hay chế tài, mà ở khâu thực thi. Khi văn bản không đi đôi với giám sát và cơ chế hỗ trợ phù hợp, rất khó thay đổi tập quán đã tồn tại lâu đời.”

Bài toán kinh tế và lựa chọn “nhanh – rẻ – tiện”

Với người nông dân, đốt rơm rạ là cách xử lý nhanh, gọn, không phát sinh chi phí. Trong khi đó, các phương pháp thay thế như dùng chế phẩm vi sinh, ủ phân hữu cơ hay sản xuất viên nén sinh khối lại đòi hỏi thiết bị, thời gian, hiểu biết kỹ thuật – những yếu tố không phải hộ nào cũng có thể đáp ứng.

Thị trường tiêu thụ rơm rạ còn thiếu ổn định, giá thu mua thấp và không đủ bù chi phí thu gom, khiến người dân quay lại giải pháp quen thuộc: đốt để làm sạch ruộng nhanh, kịp thời vụ.

Tuy nhiên, khi được hỗ trợ tiếp cận mô hình mới, hiệu quả lại cho thấy tín hiệu tích cực. Trong Dự án “Giảm thiểu đốt ngoài trời và sử dụng hoá chất bảo vệ thực vật” (2023–2025) do Hội Bảo vệ thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) thực hiện dưới sự tài trợ của Chính phủ Vương quốc Anh thông qua Bộ Môi trường, Thực phẩm và Nông thôn (Defra) và Liên minh toàn cầu về sức khoẻ và ô nhiễm (GAHP) đã triển khai tại An Giang, Ninh Bình, Đồng Nai, việc xử lý rơm rạ bằng chế phẩm vi sinh đã giúp: giảm đáng kể khí thải ô nhiễm; cải tạo đất; giảm chi phí sản xuất; tăng năng suất lúa,...

Ước tính từ mô hình thử nghiệm cho thấy mỗi hecta lúa có thể tăng thêm từ vài triệu tới hàng chục triệu đồng nếu rơm rạ được xử lý và tận dụng đúng cách. Điều này cho thấy: khi tồn tại đầu ra rõ ràng, rơm rạ không còn là “rác thải” mà trở thành nguồn tài nguyên mang lại lợi ích thiết thực.

Ông Phạm Văn Sơn cho rằng nếu chỉ áp dụng chế tài mà không đưa ra giải pháp thay thế hiệu quả, người dân sẽ khó thay đổi: “Cần tạo ra lợi ích rõ ràng để nông dân thấy rằng xử lý rơm rạ bằng vi sinh giúp canh tác thuận lợi hơn, thậm chí tăng thêm thu nhập. Khi có mô hình thành công, hiệu ứng lan tỏa sẽ kéo theo nhiều địa phương khác cùng làm theo.”

Từ “phế phẩm” thành “tài nguyên” trong nền nông nghiệp xanh

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và xu hướng sản xuất nông nghiệp bền vững, rơm rạ – từng bị coi là phế phẩm – đang trở thành nguồn tài nguyên quan trọng. Từ nhiên liệu sinh học, viên nén sinh khối, đến nguyên liệu trồng nấm, sản xuất giá thể, rơm rạ hoàn toàn có thể tạo ra giá trị kinh tế nếu được tận dụng đúng cách.

Để làm được điều đó, cần sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, chính quyền địa phương, doanh nghiệp và người dân. Chính sách chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi gắn với thực tiễn; luật pháp chỉ có sức nặng khi được giám sát chặt chẽ và thực thi nghiêm minh; và người dân chỉ thay đổi khi họ nhìn thấy lợi ích cụ thể.

Chuyển đổi bền vững không bắt đầu từ những gói hỗ trợ lớn, mà từ hành động chủ động ở từng mắt xích: nông dân thu gom – bán – ủ vi sinh; doanh nghiệp thu mua – chế biến – tạo thị trường; chính quyền kết nối – giám sát – hướng dẫn.

Khi rơm rạ có giá trị thật, thị trường phụ phẩm được khơi thông và lợi ích kinh tế hiển hiện, tập quán đốt rơm rạ sẽ dần được thay thế, hướng đến một nền nông nghiệp xanh, tuần hoàn và phát thải thấp.

Nông dân đang thu hoạch rơm rạ để biến phụ phẩm nông nghiệp thành “tài nguyên”