Cây Gạo Phú Yên là niềm tự hào kiêu hãnh đối với người dân quê tôi qua nhiều thế hệ.
Dân quê tôi đi nhiều nơi nhưng đều bảo rằng: “Ít có cây cổ thụ nào to cao bằng cụ gạo quê ta”. Cây có tự bao giờ, do ai trồng, không ai biết mà chỉ thấy truyền nhau từ đời cụ kị đến giờ “Tôi lớn lên đã thấy thế”.
Cây Gạo đứng bên bờ sông Chu, trải qua bao biến cố lở bồi, trải qua bao thăng trầm lịch sử. Cây vẫn đứng đó bám rễ sâu vào đất nuôi thân mãi vươn cao to ra. Gốc đến 10 người ôm không xuể và cánh lá vươn ra vươn ra mãi xum xuê thành tán lá che mát cả một vùng. Trời phong quang đứng trên đỉnh dốc Việt Lồi – Vào mùa hoa nở - Tuy xa hàng chục cây số đường chim bay vẫn nhìn thấy chóp tán Gạo quê.
Cây Gạo nở hoa mùa xuân. Khi tết đến xuân về, nụ Gạo bung ra những cánh hoa màu đỏ, rồi khi nắng xuân sưởi ấm làng quê, hoa Gạo nở rộ. Từ xa nhìn về quê cây Gạo như chiếc dù hoa đẹp tuyệt vời. Xuân qua hoa gạo rơi đầy gốc. TỪ cành cây, lá Gạo xòe ra xanh mướt ấp ủ, che chở cho hàng triệu hàng triệu quả Gạo non tơ. Tán Gạo trở thành chiếc dù xanh khổng lồ che mát suốt cả mùa hè là nơi nghỉ mát của làng quê và du khách thập phương. Thu qua Đông đến quả Gạo già bung ra xơ Gạo trắng muốt theo gió Đông bay khắp ngả.
Bên cội Gạo là quần thể văn hóa tâm linh, trên cùng là đình Yên Mĩ, đình Thượng Gia rồi đến chùa Thiên Phú, điện Bà, Văn Chỉ bốn mùa hương khói, Xuân Thu nhị kì lễ hội đông vui. Cụ Gạo còn là nơi bà con gửi gắm vật vô giá không thể bán mua đó là những ông bình vôi đã đầy ruột. Ai cũng đem nắm hương chục vàng kính cụ. Cụ Gạo không phải nơi thờ nhưng ai đến thắp hương trong chùa trong đền cũng đều đem hương cắm bên gốc Gạo. Nên quanh năm ở đây hương khói không tàn. Tại gốc Gạo này đã chứng kiến sự kiện lịch sử quan trọng. Đội quân cách mạng đi cướp chính quyền tháng 8 năm 1945 từ Canh Hoạch lên đã dừng tại đây phát lệnh tổng khởi nghĩa. Già trẻ trai gái đã vùng lên đi cướp chính quyền. Từ sau cách mạng tháng 8, cả nước bước vào cuộc trường kỳ kháng chiến, nơi đây đã trở thành nơi gặp gỡ chia tay hẹn hò của bao lớp thanh niên trong xã lên đường bảo vệ Tổ Quốc. Nơi đây đã diễn ra lễ truy điệu sống trung đội dân quân đào bom của Mĩ oanh tạc vào làng quê tháng 6 năm 1976. Tán Gạo này cũng đã che chở cho bà con họp chợ, sơ tán suốt thời kỳ kháng chiến.
Đất nước bước vào thời kỳ đổi mới Phú Yên từng bước đi lên. Cụ Gạo lại là nơi quây quần của trẻ vui chơi khi tết đến xuân về hay mùa Trung Thu hội trại. Quần thể văn hóa tâm linh được phục dựng với chùa Thiên Phúc và điện Bà. Nơi đây dưới tán Gạo lại vọng lên tiếng chuông chùa, giang tay đón khách thập phương về vãn cảnh chùa. Được sự quan tâm của địa phương và của hội Phật tử khuôn viên cội Gạo quê hương ngày càng sạch đẹp, khang trang. Tuy tuổi cao nhưng cụ Gạo vẫn mãi mãi đầy sinh lực, cành lá vẫn xanh tươi như trường tồn cùng quê hương trên bước đường đi tới.
Trịnh Kim Loan - Hiệu trưởng Trường cấp III Phú Yên, xã Phú Yên – Thọ Xuân – Thanh Hóa