Dẫu luật đã quy định rõ, và được đưa vào thực tiễn, nhưng sau 9 tháng, những gì đang diễn ra phản ánh một bức tranh nhiều gam màu. Ở vài nơi, mô hình đã có dấu hiệu đi vào nề nếp, người dân bắt đầu quen dần với việc bỏ riêng rác hữu cơ, rác tái chế và rác còn lại. Nhưng nhìn trên diện rộng, cả nước vẫn loay hoay, chưa đâu triển khai đồng bộ toàn tỉnh hay thành phố, khiến kỳ vọng lớn ban đầu vẫn còn dang dở.
Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, mỗi ngày cả nước phát sinh khoảng 69.400 tấn rác sinh hoạt, trong đó khu vực đô thị chiếm hơn 37.000 tấn, nông thôn hơn 32.000 tấn. Tỷ lệ thu gom ở đô thị đạt 97%, nhưng ở nông thôn chỉ 80,5%. Cách xử lý chủ yếu vẫn là chôn lấp, chiếm tới 65%, trong khi chỉ khoảng 35% được tái chế, xử lý hiện đại hoặc làm phân bón. Đây là con số cho thấy khoảng cách rất lớn giữa mục tiêu “rác là tài nguyên” và thực tế hiện nay.
Một số địa phương có tín hiệu tích cực. Tại Huế, dự án TVA phối hợp chính quyền đã hỗ trợ đặt thùng phân loại, tổ chức thu gom và xử lý riêng từng loại rác, đồng thời huy động cả tổ ve chai công nghệ tham gia. Kết quả là khối lượng rác cần chôn lấp giảm đáng kể. Ở Nghệ An, mô hình phân loại tại hộ giúp người dân ủ phân từ rác hữu cơ và bán phế liệu gây quỹ cộng đồng. Hải Phòng cũng đã yêu cầu các hộ dân ở xã Bắc Hưng, huyện Tiên Lãng (cũ) phân loại rác thành ba loại, với quy định cụ thể về tần suất thu gom. Đây là những điểm sáng cho thấy khi có hướng dẫn và hệ thống phù hợp, người dân sẵn sàng tham gia.
Nhưng ở nhiều địa phương khác, tình hình vẫn ngổn ngang. Theo báo cáo, đến hết quý II/2025, mới có 32/63 tỉnh, thành phố triển khai thí điểm. Ở TP.HCM, dù có chỉ đạo mạnh mẽ, nhưng thực tế nhiều nơi xe thu gom vẫn gộp chung tất cả rác. Một lao công tại thành phố chia sẻ rằng việc phân loại tại chỗ mất nhiều thời gian hơn, phải dừng lại để tự tay tách giấy, nhựa, hữu cơ ra trước khi đưa đi xử lý. Người dân phần lớn chỉ biết qua báo chí hoặc tự tìm hiểu, dẫn tới việc phân loại sai, rác hữu cơ vẫn lẫn rác vô cơ, rác tái chế vẫn bị gom vào túi chung.
Nguyên nhân và giải pháp
Việc phân loại rác tại nguồn còn gặp nhiều vấn đề vướng mắc. Ảnh minh họaNguyên nhân chính của sự ì ạch nằm ở hạ tầng chưa đồng bộ. Nhiều hợp tác xã và tổ thu gom vẫn dùng xe tự chế, thùng xốp, xe kéo cũ, không có thiết bị chuyên dụng. Do đó, rác đã phân loại từ hộ dân cuối cùng lại bị trộn chung. Các nhà máy xử lý hữu cơ và tái chế quy mô nhỏ, công nghệ thấp, chưa đủ năng lực tiếp nhận khối lượng lớn. Tình trạng này kéo dài khiến công sức phân loại ban đầu gần như vô nghĩa.
Một nguyên nhân khác là cơ chế tài chính và chế tài chưa rõ ràng. Hiện phí rác chủ yếu tính theo hộ hoặc đầu người, không theo khối lượng hay loại rác, nên thiếu động lực phân loại. Mặc dù Nghị định 45/2022 đã quy định từ sau 31/12/2024, hộ gia đình không phân loại rác đúng sẽ bị xử phạt, nhưng đến nay việc thực thi vẫn chưa chặt chẽ. Nhiều nơi không xử phạt, hoặc không có biện pháp giám sát cụ thể, khiến luật chưa đi vào đời sống.
Thói quen và ý thức cũng là rào cản lớn. Không ít người dân vẫn cho rằng phân loại rác là việc của Nhà nước. Một số người từng thử làm nhưng thấy rác bị trộn lẫn khi thu gom nên chán nản, bỏ cuộc. Ngược lại, nhóm người trẻ có ý thức hơn, nhưng ở khu chung cư hoặc khu trọ, sự thiếu đồng thuận giữa các hộ lại làm nỗ lực phân loại bị phá vỡ.
Theo PGS.TS Lưu Đức Hải, Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam, phải xây dựng mô hình thu gom phân loại rác hợp lý. Hiện nay chúng ta đang tập trung vào điểm phát sinh rác và khu tập trung rác. Như vậy, còn thiếu thiếu khu trung gian phân loại rác, bởi trong rác thải gia đình có rất nhiều loại. "Ở đó, sẽ tiếp tục phân loại, những gì tái chế được sẽ được đưa tới nhà máy, còn lại sẽ xử lý để đảm bảo không lãng phí tài nguyên cũng như giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường" - PGS.TS Lưu Đức Hải chia sẻ.
Để phân loại rác thực sự trở thành thói quen, giải pháp cần đồng bộ và quyết liệt hơn. Trước hết là đầu tư hạ tầng thu gom riêng biệt, có xe và thùng rác chuyên dụng, đảm bảo rác đã phân loại không bị trộn lại. Các nhà máy xử lý hữu cơ và tái chế phải được mở rộng, công nghệ hiện đại hơn để tận dụng nguồn rác phân loại. Song song đó, cần đổi mới cơ chế tài chính: tính phí rác theo khối lượng và loại rác, thay vì tính bình quân, để người dân có động lực phân loại. Cùng với khuyến khích, cần chế tài rõ ràng, có biện pháp xử phạt khi vi phạm, đồng thời hỗ trợ các hộ còn khó khăn bằng cách cấp thùng, túi phân loại.
Truyền thông và giáo dục cũng cần được làm bài bản, lâu dài. Những chiến dịch ngắn hạn chưa đủ sức thay đổi thói quen. Việc lồng ghép phân loại rác vào trường học, tổ chức các chương trình “đổi rác lấy quà”, công khai số liệu rác tái chế để người dân thấy kết quả, sẽ là cách hiệu quả để giữ niềm tin và tạo động lực.
Sau 9 tháng triển khai, phân loại rác tại nguồn ở Việt Nam vẫn còn ngổn ngang. Song những mô hình thành công ở một số địa phương đã chứng minh rằng, khi có hệ thống đồng bộ, luật được thực thi nghiêm túc và người dân được đồng hành, thì kết quả hoàn toàn khả thi. Vấn đề đặt ra bây giờ là phải biến quyết tâm trên giấy thành hành động thực tế, để rác không còn là gánh nặng mà trở thành nguồn tài nguyên đúng nghĩa.
Duy Khánh