Người dân xã Cốc Mỳ, huyện Bát Xát (Lào Cai) hàng ngày phải sống chung với ô nhiễm môi trường do khai thác, chế biến quặng đồng và khoáng sản đi kèm của Công ty mỏ tuyến đồng Sin Quyền (Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam).

Kể từ khi Nhà máy tuyển đồng Sin Quyền đi vào hoạt động, đoạn đường chạy dọc theo khai trường bị băm nát còn trơ lại sỏi đá và mù mịt bụi đất nhuộm trắng mọi cảnh vật xung quanh. Sừng sững bên trái đường là dãy núi đất đá do khai thác quặng đồng thải ra cao ngút tầm mắt, như chỉ chực chờ đổ ụp xuống đầu.

Ngôi nhà của gia đình ông Lý A Gạo ở thôn Bản Đơ, xã Bản Vượt nằm sát mép đường, cách bãi thải khoảng 50 m, ngôi nhà lụp xụp và những vật dụng của gia đình phủ dày bụi đất. Tiếp chuyện chúng tôi mà tay ông theo thói quen vẫn cầm giẻ lau bụi xung quanh. Ông Gạo buồn rầu cho biết, trước năm 2003 gia đình ông ở thôn Bản Chí có đủ nhà, ruộng nước, nương, ao, chuồng tổng cộng 2 ha.

Sau khi nhường đất cho Công ty khai thác quặng đồng, gia đình ông được đền bù 50 triệu đồng và đến năm 2006 mới được phân khoảng 100 m2 tái định cư nơi đây. Ngoài hứng chịu bụi và mùi quặng đồng tanh hôi hàng ngày, vợ chồng ông cứ vào tháng 5 và tháng 6 lại phải đi sơ tán vì sợ mưa to cả dãy núi đất đá của bãi thải ụp xuống. Chẳng riêng gì gia đình ông Gạo, mà 12 hộ ở thôn tái định cư Bản Đơ cũng nằm trong “thảm cảnh” đó.


Theo thống kê, năm 2013, Lào Cai thu được gần 200 tỷ đồng tiền phí BVMT, tuy nhiên, hầu như phí này không được sử dụng cho mục đích BVMT. Dù có mỏ Sin Quyền nằm trong địa phận xã, nhưng người dân và xã thì hầu như không nắm được 1 năm xã có bao nhiêu phí BVMT và sử dụng như thế nào.

Trong khi đó, người dân phải sống chung với ô nhiễm, đường sá hư hỏng, thậm chí một số người dân ở khu tái định cư đang phải phụ thuộc vào nhà máy nước khi có khi không.

Tình trạng đó còn xảy ra ở rất nhiều địa phương khác, xã Giáp Lai, huyện Thanh Sơn (Phú Thọ) có 3 doanh nghiệp khai thác khoáng sản tại địa bàn. Người dân tại đây phải sống chung với ô nhiễm và bệnh tật. Dù chưa rõ nguyên nhân, nhưng tỷ lệ ung thư và người chết do ung thư là khá cao.

Hàng năm xã được chi một khoản dành cho phí BVMT nhưng số tiền này được sử dụng để chi lương cán bộ, các hộ dân trong xã chưa được đầu tư các công trình nước sạch và vệ sinh môi trường.

Cào bằng và lãng phí

Phí BVMT là để các địa phương phòng ngừa và hạn chế các tác động xấu đối với môi trường tại nơi có hoạt động khai thác khoáng sản như khắc phục suy thoái, ô nhiễm môi trường và tái tạo cảnh quan môi trường do hoạt động khai thác. Toàn bộ nguồn kinh phí này được giao cho các địa phương quản lý. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia đánh giá, các tỉnh không quy định tỷ lệ phân bổ và cơ chế sử dụng phí BVMT trong khai thác khoáng sản.

Nhiều nơi vẫn tồn tại tư tưởng "cào bằng", phân bổ nguồn phí theo dân số, xã phường chứ không tính đến mức độ ô nhiễm theo từng vùng, của từng loại khoáng sản. Dẫn đến trong cùng một địa phương, nơi có nhiều mỏ khai thác, gây nhiều ô nhiễm thì không có tiền khắc phục ô nhiễm, nơi không cần đến thì lại có vốn, dẫn đến nguồn phí bị sử dụng sai mục đích.

Ông Đặng Văn Thanh, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Ngân sách Quốc hội, Chủ tịch Hội Kế toán Kiểm toán Việt Nam cho biết: "Luật Ngân sách đã quy định chi tiết về khoản kinh phí dành cho vấn đề BVMT nhưng hiện ở các địa phương đã có không ít khoản chi sai mục tiêu đề ra, dùng tiền phí môi trường để phục vụ cho những việc khác, chưa chú trọng đến vấn đề môi trường".

Theo kết quả khảo sát của Liên minh Khoáng sản Việt Nam tại 30 xã có hoạt động khai thác mỏ (2009 - 2012), có 6 xã cho biết hàng năm có nhận được khoản thu từ khai thác khoáng sản nhưng không rõ có phải là phí BVMT hay không, 12 xã cho biết không nhận được phân bổ từ khai thác khoáng sản, 12 xã không biết được phân bổ hay không; 21 xã chưa từng được đầu tư các công trình hay dự án cải tạo môi trường.

“Phí BVMT là khoản thu không nhỏ, có những tỉnh có số tiền thu phí BVMT tương đương với phí tài nguyên. Nhưng nếu rà soát thì hiện nay rất ít tỉnh có cơ chế phân bổ về phí BVMT. Còn cơ chế sử dụng thì phí BVMT được nhập chung với các nguồn thu khác của tỉnh rồi phân bổ ra, chủ yếu phục vụ quản lý nhà nước như vấn đề tiền lương cán bộ, hoạt động của xã... Do chưa được quản lý và sử dụng đúng mục đích nên phí BVMT chưa thể hiện là một công cụ tài chính hiệu quả để phục vụ việc BVMT”, bà Trần Thanh Thủy, điều phối viên Liên minh Khoáng sản Việt Nam cho biết.

Bà Thủy cho biết thêm, những bất cập trên đem đến sự thiếu công bằng đối với cả cộng đồng lẫn doanh nghiệp. Cộng đồng là đối tượng trực tiếp chịu ảnh hưởng nhưng không được đầu tư giảm nhẹ tác động môi trường, còn doanh nghiệp, dù vẫn đóng phí để cải tạo môi trường song vẫn tiếp tục phải thỏa thuận với địa phương về các vấn đề môi trường ngoài hàng rào và hoạt động của doanh nghiệp có thể bị ảnh hưởng bởi sự phản kháng từ cộng đồng địa phương.